Καθαρά Δευτέρα: Γιατί υψώνουμε χαρταετούς, τι συμβολίζει η λαγάνα- Τα Ηθη και τα Έθιμα σε περιοχές της Χώρας

Καθαρά Δευτέρα και… «…Κόκκινοι, πράσινοι, κίτρινοι και κάποτε γαλάζιοι, οι χάρτινοι αετοί λυσίκομοι και με μακριές ουρές, πετούν επάνω από την πόλη…». Οι χαρταετοί του Ανδρέα Εμπειρίκου χρειάζονται στις μέρες μας την ποίηση για να απογειωθούν, αφού η πεζή και ζοφερή πραγματικότητα τους κρατάει καθηλωμένους στη Γη του κορονοϊού… Όμως ο λαός δεν μένει με τα πόδια στη γη πάντα, του αρέσει να «πετάει» και να γλεντάει και να ζει την κάθε μέρα του σαν γιορτή, σαν Καθαρή Δευτέρα, σαν Πάσχα και Χριστούγεννα και δεν λογαριάζει κορονοϊούς και φόβους και πανδημίες όταν έχει μπροστά του λίγο κρασί, λίγο ψωμί και παρέα (στον επιτρεπτό αριθμό ατόμων) καλή.

Η Καθαρά Δευτέρα πήρε το όνομά της από τους χριστιανούς και σηματοδοτεί την πνευματική και σωματική «κάθαρση». Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ονομάστηκε έτσι επειδή οι νοικοκυρές καθάριζαν τα σκεύη τους από το φαγοπότι της αποκριάς. Επίσης μια λέξη που χρησιμοποιούμε είναι τα «Κούλουμα» που η ρίζα τους προέρχεται από τη λατινική λέξη «Culumus» και σηµαίνει αφθονία.

Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη ημέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (50 μέρες), της νηστείας του Πάσχα. Από τους λαογράφους θεωρείται ο επίλογος των βακχικών εορτών της Αποκριάς, οι οποίες ουσιαστικά αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη και τελειώνουν την Καθαρά Δευτέρα. Κι επειδή για τον Έλληνα γιορτή και χαρά και σχόλη, αλλά και πένθος και βάσανο σημαίνουν φαγητό και στρωμένο τραπέζι, τα πιάτα της Καθαράς Δευτέρας περιλαμβάνουν νηστίσιμα: Ελιές, τουρσιά, ντολμαδάκια γιαλαντζί, θαλασσινά, φασόλια λαδερά, όστρακα, ταραμοσαλάτα….

Από το ξημέρωμα για μια λαγάνα

Τα νηστίσιμα φαγητά συνοδεύονται από τη λαγάνα, ένα είδος ψωμιού χωρίς προζύμι, με ελλειπτικό σχήμα, πεπλατυσμένο για να ψήνεται εύκολα. Η ιστορία της έχει βαθιές τις ρίζες της στη διατροφική παράδοση από την αρχαιότητα  μέχρι σήμερα. Ο Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες» λέει  «Λαγάνα πέττεται» δηλαδή: «Λαγάνες γίνονται». Ο Οράτιος σε κείμενά του αναφέρει τη λαγάνα ως «Το γλύκισμα των φτωχών». Το έθιμο της λαγάνας παρέμεινε αναλλοίωτο ανά τους αιώνες. Παιδάκι, θυμάμαι, ουρές ατέλειωτες από νοικοκυραίους στους φούρνους της γειτονιάς για να πάρουν ζεστή την πρωινή λαγάνα. Στο φούρνο του Νίκου του Σιόγκα στον Τύμβο του Μαραθώνα στηνόταν γλέντι από βραδύς μέχρι την επομένη το μεσημέρι. Οι πελάτες έφταναν μέχρι τη θάλασσα στον Άγιο Παντελεήμονα περιμένοντας καρτερικά για μια λαγάνα που μοσχομύριζε ξυλόφουρνο, μεράκι και χρόνους παλιούς που πέρασαν και χάθηκαν πια.

Με ζύγια και ουρά πλουμιστή

Καθαρά Δευτέρα, χωρίς χαρταετό είναι Πάσχα χωρίς Ανάσταση! Τώρα ποιος θα πετάξει χαρταετό εφέτος από μπαλκόνια και ταράτσες, είναι άλλο θέμα. Ευτυχείς και προνομιούχοι οι κάτοικοι της περιφέρειας και εξοχικών περιοχών.

Το ταξίδι του χαρταετού στο χρόνο άρχισε από τις χώρες της Ανατολής, και μάλλον όπως λέγεται από την Κίνα. Στην Ελλάδα οι πρώτοι χαρταετοί εμφανίζονται γύρω στο 400 π.Χ. Στην ελληνική χριστιανική παράδοση το πέταγμα του χαρταετού γίνεται την Καθαρά Δευτέρα που είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής. Ο χριστιανικός συμβολισμός του πετάγματος του χαρταετού είναι το ανθρώπινο πνεύμα που είναι πλασμένο να πετάει στα ουράνια και έτσι με την ανύψωση του χαρταετού στον ουρανό το ανθρώπινο πνεύμα έρχεται κοντά στον Θεό.

Αρχικά το υλικό κατασκευής των χαρταετών δεν υπήρξε το χαρτί, αλλά το ξύλο. Οι λαοί της Ανατολής χρησιμοποιούσαν τους χαρταετούς σε μαγικές τελετές, θρησκευτικές εκδηλώσεις και σε τελετουργίες για τον εξορκισμό του κακού. Πίστευαν ότι όσο ψηλότερα ανεβεί ο αετός τόσο πιο τυχεροί θα είναι. Καλή τύχη σ’ όποιον «αμολύσει» τον αετό του, λοιπόν…

Έθιμα της Καθαράς Δευτέρας

Εκτός από τα πανελλαδικά έθιμα υπάρχουν και τοπικά, που και σ’ αυτά η πανδημία έχει απλώσει το δίχτυ της και τα κρατάει (και) για φέτος στις αναμνήσεις των νοσταλγών τους. Ας θυμηθούμε κάποια:

Βλάχικος Γάμος στη Θήβα. Έθιμο που έρχεται από το 1830, μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών από τους Τούρκους. Οι Βλάχοι, δηλαδή οι τσοπάνηδες από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα. Το θέαμα είναι έξοχο, η γαμήλια πομπή πολύχρωμη, η μουσική που τη συνοδεύει (πίπιζες, νταούλια κ.ά.) εξαιρετικά ζωντανή.

Του Κουτρούλη ο Γάμος στη Μεθώνη Μεσσηνίας. Καρναβαλίστικος γάμος, που κρατάει από τον 14ο αιώνα. Στις μέρες μας, το ζευγάρι των νεονύμφων είναι δύο άντρες, που μαζί με τους συγγενείς πηγαίνουν στην πλατεία, όπου γίνεται ο γάμος με παπά και με κουμπάρο. Διαβάζεται το προικοσύμφωνο και ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.

Μπουρανί στον Τύρναβο. Μπουρανί είναι μία χορτόσουπα δίχως λάδι, γύρω από την προετοιμασία της οποίας στήνεται ολόκληρο το σκηνικό του παιχνιδιού με φαλλικά σύμβολα και τολμηρά πειράγματα από τους μπουρανίδες.

Στην Κάρπαθο λειτουργεί το Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων. Κάποιοι κάνουν άσχημες χειρονομίες σε κάποιους άλλους και συλλαμβάνονται από τους Τζαφιέδες (χωροφύλακες) για να οδηγηθούν στο Δικαστήριο, που το αποτελούν οι σεβάσμιοι του νησιού. Τα αυτοσχέδια αστεία και τα γέλια ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.

Στις κοινότητες Ποταμιά, Καλόξιδο και Λιβάδια της Νάξου οι κάτοικοι ντύνονται Κορδελάτοι ή Λεβέντες. Οι Κορδελάτοι είναι φουστανελοφόροι και η δεύτερη ονομασία τους Λεβέντες αποδίδεται στους πειρατές. Από κοντά τους ακολουθούν και οι ληστές, οι Σπαραρατόροι, που αρπάζουν τις κοπέλες για να τις βάλουν με το ζόρι στο χορό και στο γλέντι, που κρατάει ως το πρωί.

Στα χωριά Μέρωνα και Μελιδόνια του Ρεθύμνου αναβιώνουν έθιμα όπως το κλέψιμο της νύφης, ο Καντής, το μουντζούρωμα, τα οποία, σε συνδυασμό με το καλό κρασί και τους ήχους της λύρας, αποτελούν μια μοναδική εμπειρία.

Στη Σκύρο, σχεδόν όλοι οι κάτοικοι με παραδοσιακές ενδυμασίες κατεβαίνουν στην πλατεία του νησιού, όπου χορεύουν και τραγουδούν τοπικούς σκοπούς.

Στον Αρχάγγελο της Ρόδου οι εκδηλώσεις της Καθαράς Δευτέρας κορυφώνονται με τα «μουζώματα» και τα «αλευρώματα» , παράλληλα με το γλέντι, τις μεταμφιέσεις και την σάτιρα.

Ο Αλευροπόλεμος στο Γαλαξίδι, ένα έθιμο που διατηρείται από το 1801. Εκείνα τα χρόνια, παρόλο που το Γαλαξίδι τελούσε υπό την τουρκική κατοχή, όλοι οι κάτοικοι περίμεναν τις Αποκριές για να διασκεδάσουν και να χορέψουν σε κύκλους. Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άντρες. Φορούσαν μάσκες ή απλώς έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο. Στη συνέχεια προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και η ώχρα.

Στα Μεγάλα Καλύβια, του νομού Τρικάλων, κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα και για παραπάνω από έναν αιώνα γίνεται αναπαράσταση του παραδοσιακού καραγκούνικου γάμου.

Στον Πεντάλοφο Κοζάνης, οι ντόπιοι δεν πετούν χαρταετό την Καθαρά Δευτέρα, αλλά αυτοσχέδια, μικρά αερόστατα που έχουν κατασκευάσει οι ίδιοι.

Στη Βόνιτσα, αναβιώνει κάθε χρόνο, την Καθαρά Δευτέρα, το  έθιμο του Γληγοράκη.

Το έθιμο της Καμήλας αναβιώνει στο χωριό Κάινα του δήμου Αποκορώνου στην Κρήτη.

Αυτά προ κορονοϊού. Και πέρυσι πολλά από τα πατροπαράδοτα έθιμα είχαν ματαιωθεί αφού μόλις μπαίναμε στο δύσκολο μονοπάτι της πανδημίας· κι εφέτος όλα τα δρώμενα έχουν παραμείνει ζωντανά μοναχά στο νου όσων τα έζησαν και προσέχουν για να τα ξαναζήσουν. Καλή Καθαρή Δευτέρα και η Ανάσταση πλησιάζει!