Συμπληρώθηκαν φέτος 70 χρόνια από τότε (24/6/1949) που πέθανε ο πολιτικός και αρχαιολόγος Θεμιστοκλής Σοφούλης, που σημάδεψε με την παρουσία του, το κύρος και το έργο του τη νεότερη ιστορία της Ελλάδας.
Γεννήθηκε στο υπόδουλο στους Τούρκους Βαθύ της Σάμου το 1860. Γόνος εύπορης οικογένειας, άρχισε τις σπουδές του στη Σάμο, τις συνέχισε στην Αθήνα και τις ολοκλήρωσε στη Γερμανία.
Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, το 1885, προσελήφθη στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και μετείχε στις ανασκαφές στο χωριό Φοινίκι Λακωνίας όπου ανακάλυψε το Ιερό του Απόλλωνος, ενώ σε ανασκαφές στη Μεσσηνία αρρώστησε βαριά από πνευμονία. Μετά την ανάρρωσή του αποσύρθηκε και ασχολήθηκε με την πολιτική.
Το 1900 εξελέγη πληρεξούσιος του Βαθέως στη Συνέλευση της νήσου. Θερμός πατριώτης και λάτρης της ελευθερίας, ηγήθηκε δύο επαναστάσεων, του 1908 και του 1912. Η πρώτη, του 1908, απέτυχε και ο Σοφούλης με τους άνδρες του εγκατέλειψε τη Σάμο. Η δεύτερη του, 1912, πέτυχε. Ο Σοφούλης ανέλαβε την προεδρία προσωρινής κυβερνήσεως και υπέβαλε ψήφισμα ενώσεως στην ελληνική κυβέρνηση. Κατόπιν γνωρίστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, έγινε στενός του συνεργάτης, και διάδοχός του αργότερα στην ηγεσία του κόμματος των Φιλελευθέρων.
Ο Σοφούλης την εποχή των επαναστάσεων στη Σάμο
Στις 2/3/1913 η Σάμος κατελήφθη από τον ελληνικό στόλο κι ενώθηκε με την Ελλάδα. Κατά την περίοδο 1916-1922 ο Σοφούλης ταυτίσθηκε με τις απόψεις του Ελευθερίου Βενιζέλου, προσχώρησε στο Κίνημα της Εθνικής Αμύνης το 1916 και ανέλαβε πρόεδρος της Βουλής μετά την εκθρόνιση του βασιλιά Κωνσταντίνου. Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο κόμμα των Φιλελευθέρων, και στις 24/7/1924 ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Παύλος Κουντουριώτης, μετά την πτώση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, ανέθεσε την πρωθυπουργία στον Σοφούλη, που προσπάθησε χωρίς επιτυχία να καταπραΰνει τα οξυμένα πολιτικά ήθη.
Ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος με τον Πρόεδρο της Βουλής Θ. Σοφούλη
Στο βενιζελικό κίνημα του 1935, στο οποίο αν και δεν μετείχε, οδηγήθηκε στο Στρατοδικείο, που τον αθώωσε. Τον Φλεβάρη του 1936 υπογράφει το Σύμφωνο Εκλογικής Συνεργασίας με το Παλλαϊκό Μέτωπο (ΚΚΕ) με τον Στυλιανό Σκλάβαινα, κι έναν μήνα μετά το θάνατο του Βενιζέλου (18/3/36) αναλαμβάνει την ηγεσία των Φιλελευθέρων και στηρίζει, όπως έκανε και ο Βενιζέλος, την κυβέρνηση Μεταξά.
Κατά την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, του πολέμου και της Κατοχής, ο Σοφούλης δεν διαδραμάτισε κάποιον ρόλο.
Ωστόσο, παρά τη μεγάλη ηλικία του, συνελήφθη το 1944 από τους Γερμανούς και κλείστηκε στο Στρατόπεδο Χαϊδαρίου από όπου τον απελευθέρωσε ο Ιωάννης Ράλλης.
Στη δίκη των δωσίλογων πολιτικών, την άνοιξη του 1945, ο Σοφούλης κόντρα στο κλίμα που επικρατούσε, δεν δίστασε να καταθέσει υπέρ του Ιωάννη Ράλλη, αδιαφορώντας για το τι θα του καταμαρτυρήσουν: «Τα Τάγματα Ασφαλείας έγιναν για να κτυπήσουν τα δήθεν τάγματα αντιστάσεως του ΕΑΜ. Διά της ιδρύσεώς των η κυβέρνησις Ράλλη ηθέλησε να εξασφαλίσει την δημοσίαν τάξιν. Αυτή ήτο η αρχική σκέψις. Εξετράπησαν όμως εις ασχημίας με εξορμήσεις προς συνοικισμούς». Και σε ερώτηση του Ράλλη αν τον απελευθέρωσε, μετά τη σύλληψη του από τους Γερμανούς, είπε: «Δεν είμαι εντάξει απέναντί σας διότι δεν μου εδόθη η ευκαιρία να σας ευχαριστήσω. Θα ήθελα να προσθέσω ότι ο Ιωάννης Ράλλης σχηματίσας κυβέρνησιν είχεν ως σκοπόν την ανακούφισιν του υπό την Κατοχήν διαβιούντος λαού. Ούτε πιθανήν εικασίαν είναι δυνατόν να κάμη τις, ότι οι κατηγορούμενοι είχαν δολίαν πρόθεσιν προς εξυπηρέτησιν ή διευκόλυνσιν του εχθρού όταν ανέλαβαν τον σχηματισμόν κυβερνήσεων. Ούτε γνωρίζω πράξεις των, διευκολύνουσαι τον εχθρόν. Όλοι τους είναι πατριώται».
Η βασίλισσα Φρειδερίκη επισκέπτεται τον κλινήρη Σοφούλη μέσα στο πολιτικό του γραφείο στη Βουλή
Μετά την απελευθέρωση έγινε δύο φορές πρωθυπουργός. Στις 22/11/1945 διορίστηκε από τον αντιβασιλέα Δαμασκηνό, και τη δεύτερη (7/9/1947) από τον βασιλιά Γεώργιο. Τον Νοέμβριο του 1948 λόγω σοβαρής ασθένειας νοσηλεύτηκε για αρκετές μέρες μέσα στο πρωθυπουργικό γραφείο, παρά την ηλικία των 88 ετών! Τότε κλινήρη τον επισκέφτηκε η βασίλισσα Φρειδερίκη και του ευχήθηκε περαστικά. Στις αρχές του 1949 περιέλαβε στην κυβέρνηση σπουδαίες προσωπικότητες που έπαιξαν σημαντικότατο ρόλο στις επόμενες δεκαετίες: Κων. Τσαλδάρης, Σοφ. Βενιζέλος, Γ. Παπανδρέου, Παν. Κανελλόπουλος, Κων. Τσάτσος Στέφ. Στεφανόπουλος, Κων. Καραμανλής, Ευ. Αβέρωφ, Σπ. Μαρκεζίνης… Ανέλαβε τότε την ευθύνη και διόρισε τον Αλέξανδρο Παπάγο αρχιστράτηγο, με ευρείες αρμοδιότητες, για να φέρει εις πέρας τον Ανταρτοπόλεμο. Και τα κατάφερε!
Ο θάνατος του Θ. Σοφούλη σε πρωτοσέλιδο της εποχής
Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης πέθανε στις 24 Ιουνίου 1949 και τον διαδέχθηκε στην πρωθυπουργία ο Αλέξανδρος Διομήδης.
Τάσος Κ. Κοντογιαννίδης
