Το ιερό του Διός στην Αρχαία Ολυμπία – Αρχαιολογία και Πολιτική στην Ελλάδα του 19ου και του 20ού αι.

Γράφει η Αλίκη Μουστάκα

Το ιερό του Διός στην Αρχαία Ολυμπία δεν αποτελεί μόνο έναν από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας, αλλά και ένα σημαντικό σημείο αναφοράς για όποιον ενδιαφέρεται για τη μελέτη των ιστορικών διεργασιών και φαινομένων, που σχετίζονται με τη γένεση και ανάπτυξη του νεοελληνικού κράτους κατά τον 19ο αιώνα, καθώς και με τις γεωπολιτικές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή.

Παρόλον ότι πρόκειται για ένα ζήτημα που έχει ποικιλοτρόπως απασχολήσει την έρευνα και η σχετική βιβλιογραφία είναι τεράστια, μια μικρή αναδρομή στις απαρχές της ανακάλυψης του ιερού αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την πλαισίωση των όσων πρόκειται να ακολουθήσουν.

Α΄. Οι περιηγητές και η ταύτιση του χώρου

Βασιζόμενοι κυρίως στην αναλυτική περιγραφή του ιερού και των πλούσιων αφιερωμάτων του από τον περιηγητή του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανία, οι ερευνητές της αρχαιότητας και γνώστες της αρχαίας γραμματείας, οι οποίοι από την Αναγέννηση και πέρα αυξάνονται με ταχείς ρυθμούς στη Δύση, διαμορφώνουν σταδιακά ένα διάχυτο ενδιαφέρον για τον αρχαίο κόσμο και τα επιτεύγματά του. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η επιθυμία ο κόσμος της αρχαιότητας να έρθει στο φως, ενώ οι πρώτοι περιηγητές αρχίζουν να επισκέπτονται τους τόπους που γνωρίζουν από τις γραπτές πηγές, αναζητώντας τα τεκμήρια του αρχαίου κόσμου και καταρτίζοντας τις πρώτες επιστημονικές αποστολές.

Όσον αφορά την ανακάλυψη της Ολυμπίας, θα πρέπει να επισημανθεί ότι τόσο η ακριβής θέση της όσο και το όνομα του τόπου είχαν παντελώς ξεχασθεί, διότι είχαν καλυφθεί ήδη κατά την ύστερη αρχαιότητα από ένα παχύτατο στρώμα άμμου, που δημιουργήθηκε από τις αλλεπάλληλες προσχώσεις και πλημμύρες του παρακείμενου ποταμού Αλφειού. Την περιοχή που ήταν τότε ακατοίκητη, αποκαλούσαν «Αντίλαλο», προφανώς από την επιστροφή της ηχούς από τα γύρω βουνά όπου υπήρχε ήδη τότε, στον δρόμο προς τη Φολόη, το χωριό με το όνομα Λάλας. Μόνο λίγα αρχιτεκτονικά λείψανα που, όπως αποδείχθηκε αργότερα ανήκαν στον μεγάλο ναό του Δία, ξεπρόβαλαν από την άμμο και ήταν εκείνα που οδήγησαν πρώτο τον Άγγλο περιηγητή Richard Chandler το 1766 στην ταύτιση της θέσης.

Από τον γαλλόφωνο χώρο σημαντικό τεκμήριο αποτελεί μια επιστολή που έγραψε το 1723 ο Γάλλος μοναχός του Τάγματος του Αγίου Βενεδίκτου Bernard de Montfaucon, στον οποίο μάλιστα αποδίδεται η ίδρυση της επιστήμης της Παλαιογραφίας. Στην επιστολή αυτή εκφράζει την επιθυμία ο χώρος τέλεσης των ολυμπιακών αγώνων να έρθει κάποτε στο φως.

H έντονη επιθυμία ανασύστασης του χαμένου ιερού διαφαίνεται και μέσα από την προσπάθεια να αποδοθεί με ένα σχέδιο -έστω και κατά προσέγγιση- η μορφή του, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στην καθαρά φανταστική γνωστή χαλκογραφία του J. D. Barbié du Bocage, που χρονολογείται το 1780. Ακολούθησαν και άλλοι όπως o διπλωμάτης και ζωγράφος L. F. S. Fauvel, στην σχεδιαστική αποτύπωση του οποίου για πρώτη φορά ταυτίσθηκε με βεβαιότητα ο ναός του Διός. Επίσης ο John Spencer Stanhope, ο οποίος στο πλαίσιο της αποστολής της Ακαδημίας des Inscriptions et Belles Lettres εκπόνησε το 1813 ένα τοπογραφικό σχέδιο της Ολυμπίας και επίσης διάφορες απόψεις της πεδιάδας που χαρακτηρίζονται από εντυπωσιακή ακρίβεια.

Στον Edward Dodwell οφείλεται άλλωστε και μία χρωματισμένη χαλκογραφία της πεδιάδας που χρονολογείται λίγο αργότερα, το 1819 (βλ. παραπάνω).

Β΄. Οι πρώτες ανασκαφές – η γαλλική αποστολή (Expédition Scientifique de Morée)

Από τις αποστολές που δραστηριοποιήθηκαν εκείνη την περίοδο, ίσως η παλαιότερη και πιο γνωστή στον ελληνικό χώρο είναι η γαλλική επιστημονική αποστολή που είχε ενταχθεί στο εκστρατευτικό σώμα, τη επονομαζόμενη Expédition Scientifique de Morée και η οποία, υπό τον αρχιτέκτονα Abel Blouet, διενήργησε το 1829 και τις πρώτες ανασκαφές στο ιερό της Ολυμπίας. Από τις πρώτες αυτές έρευνες στην περιοχή του ναού του Διός που δεν διήρκεσαν παρά λίγες εβδομάδες, προέρχονται ορισμένα σημαντικά γλυπτά (κυρίως μετόπες) και αρχιτεκτονικά μέλη του, τα οποία μεταφέρθηκαν στο Λούβρο, όπου εκτίθενται μέχρι σήμερα σε ειδική αίθουσα αφιερωμένη στο ιερό.

Οι έρευνες αυτές των Γάλλων τερματίσθηκαν μετά από έντονες αντιδράσεις και σύμφωνα με διάταγμα του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, Ιωάννη Καποδίστρια,  σηματοδοτώντας και την έναρξη της αυτόνομης ύπαρξης του μόλις νεοσύστατου ελληνικού κράτους, το οποίο σταδιακά και εν μέσω των γεωπολιτικών συμμαχιών της εποχής προσπαθούσε να βρει τον βηματισμό του. Από τότε παρήλθε ένα χρονικό διάστημα αρκετών δεκαετιών μέχρις ότου ο χώρος της Ολυμπίας αποτελέσει εν τέλει πεδίο συστηματικής ανασκαφικής αναζήτησης.

Γ΄. Το ενδιαφέρον της γερμανόφωνης πλευράς – Η πρώτη ανασκαφική σύμβαση

Εκτός από τον γαλλόφωνο χώρο έτσι και στον γερμανόφωνο, όπως είναι ευρύτερα γνωστό, το ενδιαφέρον για την ανακάλυψη των ελληνικών αρχαιοτήτων ήταν  αντίστοιχα μεγάλο. Ήδη ο J. J. Winckelmann (1717 – 1768) ήταν εκείνος, που πρώτος είχε εκφράσει τη σκέψη να διενεργηθούν ανασκαφές στην Ολυμπία για την ανεύρεση των πολλά υποσχόμενων μνημείων, ενώ ο Ludwig Ross (1806-1859), ο πρώτος καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, είχε και αυτός διατυπώσει την ευχή να γίνει πραγματικότητα το όραμα του Winckelmann. Στη συνέχεια μάλιστα, μετά την αναχώρησή του από την Ελλάδα προκειμένου να καταλάβει τη θέση του καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Halle, ο Ross είχε δημοσιεύσει στις 4 Μαϊου 1853 ένα κείμενο με τον τίτλο «Ανασκαφές στην Ολυμπία. Μια πρόταση», προσπαθώντας να συγκεντρώσει ένα χρηματικό ποσό για τον σκοπό αυτό. Είτε λόγω των ιστορικών συγκυριών της εποχής και συγκεκριμένα λόγω του πολέμου της Κριμαίας, είτε διότι δεν κατόρθωσε πραγματικά να εμπνεύσει ένα μεγάλο αριθμό ενδιαφερομένων για την επίτευξη αυτού του σκοπού, το ποσό των 254 ταλάντων ή 1068 δραχμών που συγκεντρώθηκε δεν ήταν τελικά αρκετό για την έναρξη των εργασιών. Μετά από αυτό ο Ross αποφάσισε να διαθέσει το ποσό αυτό στο ελληνικό κράτος ως συμβολή για τις ανασκαφές των Μυκηνών ενώ τελικά χρησιμοποιήθηκε από τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή για ανασκαφή στο Ηραίο του Άργους.

Όμως εκείνη η προσωπικότητα του γερμανόφωνου χώρου που διαδραμάτισε τον σημαντικότερο ρόλο για την κινητοποίηση της κοινής γνώμης υπέρ της συγκέντρωσης χρημάτων για την πραγματοποίηση αυτού του ονείρου δεν ήταν παρά ο ιστορικός της αρχαιότητας και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου Ernst Curtius, ο οποίος μετά από αλλεπάλληλες προσπάθειες κατόρθωσε εν τέλει, χάρη σε μια φλογερή ομιλία στην Ακαδημία του Βερολίνου στις 10 Ιανουαρίου του 1852, να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και του ίδιου του βασιλέως Φρειδερίκου Γουλιέλμου του IV (1795-1861) και να συγκεντρώσει σταδιακά ένα σημαντικό ποσό.

Οι σχετικές προσπάθειες που ακολούθησαν στη συνέχεια του 19ου αιώνα και οδήγησαν εν τέλει το 1874 στην ανάληψη των ανασκαφών από το τότε «Βασιλικό Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο», το σημερινό «Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο» με έδρα το Βερολίνο, συνάντησαν ποικίλες δυσκολίες και έχουν αποτελέσει, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, αντικείμενο έρευνας τόσο από αρχαιολόγους όσο και από ιστορικούς. Το ενδιαφέρον στρέφεται μεταξύ άλλων και στις πολιτικές διεργασίες, που οδήγησαν σε αυτή την απόφαση από την πλευρά της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας, η οποία τελικά αποδέχθηκε το γερμανικό αίτημα, ενώ ο λόγος για την αποδοχή δεν πρέπει να ήταν άσχετος με τα γεγονότα του 1871, όταν ο γαλλοπρωσικός πόλεμος κατέληξε με ήττα των Γάλλων.

Δ΄. Οι «παλαιές ανασκαφές» (19ος αι.)

Γεγονός πάντως είναι ότι τον Απρίλιο του 1874, η υπογραφή της πρώτης σύμβασης για τη διεξαγωγή ανασκαφών στην Ολυμπία έγινε πραγματικότητα. Παρόντες ήταν από ελληνικής πλευράς ο τότε Υπουργός των Εξωτερικών Ιωάννης Δεληγιάννης, ο Γενικός Έφορος Αρχαιοτήτων Παναγιώτης Ευστρατιάδης και από γερμανικής ο πρέσβης E. von Wagner και ο Ernst Curtius. H σύμβαση αυτή προέβλεπε ότι οι Γερμανοί θα είχαν το δικαίωμα της επιστημονικής εκμετάλλευσης των ευρημάτων τους αλλά θα τους επετρέπετο να εξάγουν μόνο «τα διπλά και όμοια εξ’ αυτών». Η σύμβαση αυτή εγκρίθηκε από το ελληνικό κοινοβούλιο τον Οκτώβριο του ιδίου έτους, ενώ η επίσημη έναρξη των ανασκαφών πραγματοποιήθηκε στις 4 Οκτωβρίου του 1875. Από αυτή την πρώτη φάση των ανασκαφών προέρχονται ορισμένες αρχαιότητες, οι οποίες και μεταφέρθηκαν στο Μουσείο της Περγάμου στο Βερολίνο. Οι ιδιαιτερότητες της πρώτης αυτής σύμβασης και οι τριβές, τις οποίες προκάλεσαν στο ελληνικό πολιτικό σκηνικό, έχουν επίσης απασχολήσει την ιστορική έρευνα ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια και δεν θα αναφερθούμε και πάλι αναλυτικά σε αυτές. Πάντως οδήγησαν τελικά στην υπογραφή μιάς δεύτερης τροποποιημένης σύμβασης μετά από την πάροδο του πρώτου έτους, σύμφωνα με την οποία οι ανασκαφείς δεν είχαν πλέον κανένα δικαίωμα εξαγωγής ευρημάτων.

Η πρώτη φάση στην ιστορία των συστηματικών πλέον ανασκαφών της Ολυμπίας δεν διήρκεσε παρά έξι μόνο χρόνια (1875 – 1881). Η επιστημονική ομάδα υπό την αιγίδα των Ernst Curtius και Friedrich Adler, αποτελούμενη από έγκριτους αρχαιολόγους όπως οι G. Hirschfeld, G. Treu, A. Furtwängler, αρχιτέκτονες όπως οι A. Boetticher και W. Dörpfeld, επιγραφολόγους όπως ο W. Dittenberger και K. Purgold κ.α., που εναλάσσονταν κατά διαστήματα κατόρθωσαν, μέσα σε πολύ δύσκολες συνθήκες, οι οποίες οφείλονταν κυρίως στο ιδιαίτερα υγρό κλίμα και την ελονοσία που μάστιζε την περιοχή, να φέρουν εις πέρας ένα τιτάνιο έργο.

Με τη βοήθεια πολυάριθμων εργατών που κατά καιρούς έφθαναν και τους 450, οι οποίοι είχαν έρθει, ως επί το πλείστον, από τα ορεινά χωριά της Αρκαδίας και εγκαταστάθηκαν στην έρημη τότε πεδιάδα δίπλα στον Αλφειό και τον παραπόταμό του τον Κλάδεο ή στον κοντινό λόφο της Δρούβας, ένα μεγάλο μέρος της άμμου που κάλυπτε την Άλτη απομακρύνθηκε. Μέσα από αυτό άρχισαν να αναδύονται σταδιακά εκτός από το ναό του Διός και άλλα κτίρια όπως το Ηραίο, το Μητρώο, το Βουλευτήριο, το Φιλιππείο, το Νυμφαίο του Ηρώδη Αττικού, τμήμα του Λεωνιδαίου κ.α., καθώς και πολυάριθμα κινητά ευρήματα. Ανάμεσα στα μαρμάρινα γλυπτά που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια των πρώτων ανασκαφών, συγκαταλέγονται τα αετωματικά γλυπτά του ναού του Δία, η περίφημη Νίκη, έργο του γλύπτη Παιωνίου από τη Μένδη της Χαλκιδικής και ο Ερμής του Πραξιτέλη. Ιδιαίτερα ο τελευταίος προκάλεσε μεγάλη χαρά στους ανασκαφείς, διότι βρέθηκε στον σηκό του ναού της Ήρας επιβεβαιώνοντας την περιγραφή του Παυσανία και ήταν ένα από τα λίγα αναγνωρίσιμα έργα ενός από τους μεγάλους γλύπτες της αρχαιότητας. H ανεύρεσή του τόνωσε το ηθικό των ανασκαφέων, οι οποίοι είχαν ανάγκη από σημαντικά αποτελέσματα για να επιτύχουν τη συνέχιση της χρηματοδότησης από το Βερολίνο, η οποία έπρεπε να ανανεώνεται από χρόνο σε χρόνο.

Ως επόπτης της ανασκαφής είχε τοποθετηθεί από ελληνικής πλευράς ο Αθανάσιος Δημητριάδης τον οποίο, λόγω προβλημάτων υγείας, σύντομα διαδέχθηκε ο αδελφός του Κωνσταντίνος, που παρέμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ολυμπία. Η παραμονή των αδελφών Δημητριάδη στην Ολυμπία υπερκάλυψε το διάστημα των ανασκαφών (1875 – 1887) και κατά τη διάρκειά της οι δύο αρχαιολόγοι τήρησαν υποδειγματικά το ημερολόγιο και το ευρετήριο των ευρημάτων. Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες η γνώση μας για τα ημερολόγια των δύο αδελφών περιοριζόταν μόνο στη γερμανική μετάφραση του ημερολογίου της πρώτης περιόδου που είχε σωθεί. Τύχη αγαθή οδήγησε εν τέλει στην ανεύρεση των πρωτοτύπων και τη δημοσίευσή τους από τον Πέτρο Θέμελη. Από τον τρόπο γραφής δεν συνάγεται μόνο η εξαιρετική αρχαιολογική και φιλολογική κατάρτιση των αδελφών Δημητριάδη αλλά αντλούνται και πολύ χρήσιμα στοιχεία, σχετικά με την κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την περίοδο, τη σχέση των Ελλήνων με τους Γερμανούς και αποτελούν εν γένει πολύτιμα τεκμήρια για την κατανόηση της οικονομικής και πολιτικής κατάστασης  της περιόδου.

Για να γίνει εφικτή η μελέτη των ευρημάτων, επιστρατεύθηκαν από τους ανασκαφείς όλα τα τότε γνωστά μέσα, όπως για παράδειγμα η τεχνική της φωτογραφίας, η οποία τότε δεν μετρούσε παρά λίγες δεκαετίες από την εφεύρεσή της. Για την φωτογραφική τεκμηρίωση κλήθηκαν να συνδράμουν οι φωτογράφοι αδελφοί Ρωμαΐδαι, οι οποίοι είχαν τότε την έδρα τους στη Πάτρα.

Είναι εντυπωσιακό ότι πολύ σύντομα μετά το πέρας της εξαετίας, τα πορίσματα των ανασκαφών δημοσιεύθηκαν ήδη το 1897 υποδειγματικά στους μνημειώδεις τόμους Olympia I-V και έγιναν προσβάσιμα στον επιστημονικό κόσμο. Όμως, σχεδόν παράλληλα έχουμε και τις πρώτες μονογραφίες για το ιερό στα ελληνικά. Μετά τον Κωνσταντίνο Δημητριάδη στη θέση του επιμελητή της Ολυμπίας τοποθετήθηκε ο Βασίλειος Λεονάρδος, στον οποίο οφείλεται η συγγραφή βιβλίου για το ιερό, που εξεδόθη το 1901. Λιγότερο γνωστό είναι όμως και το εκδοθέν ήδη το 1890 μικρό βιβλίο του φιλολόγου Δ. Γ. Παπαγεωργίου, ο οποίος, κατά τη διάρκεια των ανασκαφών, χρημάτισε καθηγητής σε Γυμνάσιο του Πύργου και φαίνεται να παρακολουθούσε από κοντά την εξέλιξη των τελευταίων. Βλέπουμε λοιπόν ότι και από ελληνικής πλευράς το ενδιαφέρον για την πορεία των ερευνών ήταν εξ’ αρχής έντονο.

Oι ανασκαφές δεν έφεραν μόνο στο φως τα κατάλοιπα του μεγάλου ιερού, αλλά λειτούργησαν και ως καταλύτης για τη διαμόρφωση και σταδιακή ανάπτυξη της περιοχής. Σημαντικό ρόλο έπαιξε κατ’ αρχάς η απόφαση για ανοικοδόμηση του πρώτου Μουσείου εκτός Αθηνών, που προοριζόταν για την έκθεση των ευρημάτων από το ιερό, του λεγόμενου σήμερα «Παλαιού Μουσείου» της Ολυμπίας. Το κτήριο χρηματοδοτήθηκε το 1879 από τον Ανδρέα Συγγρό, ενώ τα σχέδια εκπονήθηκαν από τους Friedrich Adler και Wilhelm Dörpfeld.

Στο πλαίσιο αυτό επεκτάθηκε το σιδηροδρομικό δίκτυο από τον Πύργο στην Αρχαία Ολυμπία και ανοικοδομήθηκε το μεγάλο ξενοδοχείο με το όνομα ΣΠΑΠ (Σιδηρόδρομοι Πειραιώς-Αθηνών-Πελοποννήσου). Με τα νέα αυτά δεδομένα τέθηκαν οι βάσεις για την προσβασιμότητα του τόπου στους ενδιαφερόμενους επισκέπτες.

Ε΄. Η δεύτερη φάση των ανασκαφών (ανασκαφές Dörpfeld)

Ως δεύτερη φάση των ανασκαφών θεωρούνται οι έρευνες, τις οποίες διεξήγαγε κατά διαστήματα ο Wilhelm Dörpfeld ανάμεσα στο 1908 και το 1925. Παρά το γεγονός ότι ο Dörpfeld ήταν αρχιτέκτων, είχε έντονο ενδιαφέρον για το ζήτημα της αρχαιότητας του ιερού, το οποίο είχε προκαλέσει κατά την διάρκεια της «παλαιάς ανασκαφής» σημαντική επιστημονική αντιπαράθεση μεταξύ εκείνου και του A. Furtwängler. Ο Furtwängler θεωρούσε, με βάση τα πολυάριθμα χάλκινα ευρήματα σε μορφή ειδωλίων που απέδιδαν κυρίως ανδρικές μορφές ή διάφορα ζώα όπως βοοειδή και άλογα, χαρακτηριστικά της κοινωνίας της εποχής στην περιοχή, ότι δεν ήταν πολύ παλαιότερα του 8ου αι. π. Χ. και συνεπώς πίστευε ότι το ιερό θα πρέπει να είχε ιδρυθεί εκείνη την περίοδο. Ο Dörpfeld, αντίθετα, ήταν θιασώτης της άποψης ότι η ίδρυση του ιερού ανάγεται σε πολύ παλαιότερη εποχή, και μάλιστα στα προϊστορικά χρόνια. Με τις ανασκαφές του, που έφεραν στο φως μια σειρά από αψιδωτά κτίσματα στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ Ηραίου, Πελοπίου και Μητρώου, ο Dörpfeld θεώρησε τον εαυτό του δικαιωμένο. Τα αποτελέσματα των ερευνών του, κυρίως όσον αφορά τις προταθείσες χρονολογήσεις, παρόλον ότι σχετικά σύντομα αντιμετωπίσθηκαν με περίσκεψη από την επιστημονική κοινότητα, απετέλεσαν ένα πεδίο με το οποίο κανείς δεν τόλμησε να ασχοληθεί για τα επόμενα 60 περίπου χρόνια.

Στ΄. Η τρίτη φάση των ανασκαφών (1936-1942 και 1952-σήμερα)

Για αρκετές δεκαετίες η έρευνα της Ολυμπίας είχε μείνει ανενεργή μέχρις ότου το 1936, στο πλαίσιο των τότε ιστορικών συγκυριών, δηλαδή με την ευκαιρία της διεξαγωγής των ολυμπιακών αγώνων στο Βερολίνο. Με εντολή του ίδιου του Χίτλερ, σηματοδοτήθηκε η έναρξη της τρίτης φάσης της ανασκαφής, που επικεντρώθηκε κατ’ αρχάς στην έρευνα του ανδήρου των Θησαυρών και στην σταδιακή αποκάλυψη ενός μεγάλου μέρους του Σταδίου. Όμως, η νέα αυτή φάση διακόπηκε αναγκαστικά λόγω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ως αποτέλεσμα του οποίου παύθηκε και η λειτουργία του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθήνα μέχρι την εξομάλυνση των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες στις αρχές της δεκαετίας του ’50.

Η επανέναρξη της ανασκαφής και η συνέχεια των ερευνών στο Στάδιο μετά το τέλος του πολέμου σηματοδοτείται από την τοποθέτηση στη θέση του Διευθυντή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθήνα και των ανασκαφών Ολυμπίας, του διαπρεπούς αρχαιολόγου Emil Kunze. Ο Kunze παρέμεινε στη θέση αυτή για μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ στη διεύθυνση των ανασκαφών τον διαδέχθηκε το 1972 ο αρχιτέκτονας Alfred Mallwitz, στον οποίο οφείλεται επίσης μια σειρά σημαντικών μελετών. Στη νέα αυτή περίοδο πραγματοποιούνται μια σειρά συστηματικών καινούριων ερευνών, αλλά και πολυάριθμων δημοσιεύσεων στο πλαίσιο δύο σειρών που εκδίδονται από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο μέχρι σήμερα. Πρόκειται αφ’ ενός για τη σειρά των μονογραφιών υπό τον τίτλο «Olympische Forschungen», όπου παρουσιάζονται αναλυτικά κατά κατηγορίες οι διάφορες ομάδες ευρημάτων και αφ’ετέρου, για τις δημοσιεύσεις των ανασκαφικών εκθέσεων, τα λεγόμενα «Olympia Berichte», οι οποίες περιλαμβάνουν βεβαίως και μεμονωμένα ευρήματα. Οι δημοσιεύσεις αυτές τοποθετούν το ιερό στα μεγάλα κέντρα του ελληνικού κόσμου, τα οποία έχουν γίνει προσβάσιμα στην έρευνα μέσω μεγάλου αριθμού σχετικών δημοσιεύσεων. Στη φάση αυτή, εκτός από την ολοκλήρωση της έρευνας του Σταδίου, διενεργήθηκαν και πολυάριθμες άλλες, που αποκάλυψαν, μεταξύ άλλων, το Εργαστήριο του Φειδία, το Λεωνίδαιο, τη Νότια Στοά κλπ ενώ ακολούθησε επίσης η δημοσιοποίηση των πορισμάτων.

Από το 1985 και έπειτα, τη διεύθυνση των ανασκαφών της Ολυμπίας ανέλαβε ο τότε Πρόεδρος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου, Helmut Kyrieleis, ο οποίος προηγουμένως είχε διατελέσει για 14 χρόνια και Διευθυντής του Ινστιτούτου στην Αθήνα. Ο νέος διευθυντής των ανασκαφών προχώρησε στην απόφαση να επαναφέρει τη συζήτηση σχετικά το ζήτημα της αρχαιότητας του ιερού που είχε τόσο απασχολήσει τον Dörpfeld.  Οι προϋποθέσεις για μια τέτοια έρευνα ήταν τώρα πλέον εντελώς διαφορετικές, διότι η μελέτη των πρώιμων φάσεων στον ελληνικό χώρο είχε στο μεταξύ αλλάξει εντελώς τα δεδομένα.

Από το 1987 οι νέες αυτές έρευνες επικεντρώθηκαν στο κέντρο του ιερού και συγκεκριμένα στο λεγόμενο Πελόπιον, το ηρώο που ήταν αφιερωμένο στη λατρεία του ήρωα Πέλοπα, ονοματοδότη της Πελοποννήσου. Στα σημαντικότερα  συμπεράσματα αυτής της έρευνας συγκαταλέγεται το γεγονός ότι φάνηκε πλέον με σαφήνεια, πως οι απαρχές της λατρείας του Διός θα πρέπει να τοποθετηθούν στα τέλη του 11ου αι. π.Χ., δηλαδή στην λεγόμενη υπομυκηναϊκή περίοδο και έδωσαν τη δυνατότητα για επανεξέταση του ζητήματος της σημασίας της λατρείας του Διός σε σχέση με εκείνη του Πέλοπα.

Ζ΄. Σύντομη περιήγηση στο ιερό

Στο σημείο αυτό θα επιχειρήσουμε μια σύντομη περιήγηση του ιερού με βάση την χρονολογική του εξέλιξη και τα σημαντικότερα οικοδομικά του κατάλοιπα.

Σύμφωνα με τις ως τώρα γνώσεις μας στην περιοχή υπήρξε εγκατάσταση ήδη από την πρώϊμη εποχή του Χαλκού, όπως υποδηλώνουν τα αψιδωτά οικοδομήματα που έφεραν στο φως οι έρευνες του Dörpfeld. Όμως, ο πρώϊμος αυτός οικισμός που δημιουργήθηκε στην εύφορη κοιλάδα του Αλφειού και δίπλα στο ποτάμι, δεν είχε καμμία σχέση με το μετέπειτα ιερό.

Αργότερα, στη θέση αυτή, σε άμεση γειτνίαση με τα αψιδωτά κτίσματα, δημιουργήθηκε ένας τεχνητός λοφίσκος, ένας τύμβος, που οριοθετήθηκε κυκλικά από σειρά κροκάλων. Απ’ ό,τι φαίνεται, ο τύμβος αυτός περιβλήθηκε σταδιακά με την αχλή του μύθου που τον συνέδεσε μετέπειτα με τον μυθικό ήρωα Πέλοπα και την έλευσή του από τη μακρινή Φρυγία. Αυτό συνάγεται από το γεγονός, ότι ο λοφίσκος εξακολούθησε να είναι ορατός και στα πρώϊμα ιστορικά χρόνια και εν τέλει περικλείσθηκε στα κλασικά χρόνια από ένα τοιχίο με μνημειακό πρόπυλο.

Όπως αναφέρθηκε ήδη, σήμερα γνωρίζουμε πλέον με βάση τα νέα ανασκαφικά δεδομένα, ότι η λατρεία του Δία είχε εγκατασταθεί στην Ολυμπία, στις υπώρειες του Κρονίου λόφου, ήδη κατά την λεγόμενη υπομυκηναϊκή εποχή, δηλαδή τον 11ο αιώνα π.Χ. Την ύπαρξη πρώϊμου βωμού από τέφρα ανακατωμένου μαζί με τη λάσπη του Αλφειού που ήταν σε χρήση μέχρι και τουλάχιστον τον 8ο αι. πΧ., πιστοποιεί ένα εκτεταμένο στρώμα γεμάτο ευρήματα, στα οποία συγκαταλέγονται τα αναρίθμητα ειδώλια για τα οποία έγινε λόγος προηγουμένως, αλλά και οι μνημειώδεις χάλκινοι τρίποδες. Το στρώμα αυτό, που ονομάσθηκε «μαύρο στρώμα» λόγω της ύπαρξης πλούσιων καταλοίπων στάχτης, εκτεινόταν σε ένα μεγάλο τμήμα νοτιοδυτικά του Κρονίου, καλύπτοντας την περιοχή όπου περί το 600 π.Χ. οικοδομήθηκε ο πρώτος λίθινος και παλαιότερος δωρικός ναός της Πελοποννήσου, το λεγόμενο Ηραίο.

Από την εποχή πριν την ανοικοδόμηση αυτού του ναού, τα κτηριακά κατάλοιπα είναι πενιχρά και περιορίζονται στην ύπαρξη ενός τοξωτού στηρίγματος λίθινης γέφυρας που τεκμηριώνει ότι ο παραπόταμος του Αλφειού, Κλάδεος, αποτελούσε με την ορμητική ροή των υδάτων του ιδίως κατά τους χειμερινούς μήνες, ένα σημαντικό εμπόδιο στην ανάπτυξη του χώρου.

Τα ιστορικά δεδομένα της πρώϊμης αυτής περιόδου είναι ασαφή και σχετίζονται με τις εν γένει εξελίξεις στην Πελοπόννησο και τους ανταγωνισμούς ανάμεσα στα ισχυρά πολιτικά κέντρα της αρχαϊκής εποχής, όπως είναι η Κόρινθος, το Άργος και η Σπάρτη. Ιδιαίτερα οι δύο τελευταίες πόλεις φαίνεται πως ερίζουν για τη σταδιακή κυριαρχία τους επί του ιερού, η φήμη του οποίου, κυρίως μετά την ανοδική πορεία των ολυμπιακών αγώνων, η απαρχή των οποίων τοποθετείται σύμφωνα με τις νεώτερες έρευνες στις αρχές του 7ου αι. π.Χ. (σε αντίθεση με την παλαιότερη άποψη που βασιζόταν στον κατάλογο των ολυμπιονικών της αρχαιότητας, ο οποίος καθόριζε την έναρξη των αγώνων το 776 π.Χ.) ολοένα και αυξάνεται. Αυτό γίνεται φανερό από την κατασκευή του πρώτου Σταδίου και την σταδιακή συμμετοχή αθλητών από πολλές περιοχές του ελληνικού κόσμου, όπως και από την παρουσία αφιερωμάτων με ποικίλη προέλευση, ακόμα και από την Ανατολή. Τα ευρήματα αυτά, που χρονολογούνται κατά το πλείστον στον 7ο αι. π.Χ., αποτελούν αδιάσειστα τεκμήρια για την επίδραση που άσκησαν τα ανατολικά πρότυπα στην εικονογραφία και την τεχνοτροπία των ελληνικών εργαστηρίων τόσο της χαλκουργίας όσο και της κεραμεικής και στην οποία οφείλεται ο όρος που έχει καθιερωθεί για την περίοδο αυτή ως «ανατολίζουσα περίοδος». Μεγάλος είναι επίσης ο αριθμός των όπλων που αφιερώνονται στον Δία, όπου κατά τη διάρκεια των αγώνων εφαρμόζεται η «εκεχειρία», διαμορφώνοντας μια νέα αντίληψη για το ζήτημα του πολέμου. Την «διεθνοποίηση» του ιερού τονίζει υπεράνω όλων και η ανοικοδόμηση μιάς σειράς ναϊσκόμορφων κτηρίων, των λεγόμενων Θησαυρών, που αποτελούν αφιερώματα διαφόρων πόλεων του ελληνικού κόσμου κατά μήκος της νότιας πλαγιάς του Κρονίου. Όπως είναι γνωστό από τον Παυσανία, οι περισσότεροι Θησαυροί αφιερώθηκαν από πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας και της Σικελίας ,αλλά σημαντικό είναι ότι πλάϊ σε Θησαυρούς της μητροπολιτικής Ελλάδας υπήρχαν και αντίστοιχα αφιερώματα του Βυζαντίου στην Προποντίδα και της Κυρήνης στη Βόρεια Αφρική.

Κατά τη διάρκεια του 6ου αι. π.Χ., μια νέα δύναμη αρχίζει να εμφανίζεται στο πολιτικό προσκήνιο της βορειοδυτικής Πελοποννήσου. Πρόκειται για την πόλη της Ήλιδας, που αναπτύχθηκε 60 χιλιόμετρα βόρεια της Ολυμπίας και δημιουργήθηκε από σταδιακό συνοικισμό των κωμών της περιοχής. Η επίσημη ίδρυσή της τοποθετείται μεταξύ του 510 και του 470 π.Χ. Με τις αρχές του 5ου αι. π.Χ., η Ήλιδα κυριαρχεί στην ευρύτερη περιοχή βορείως του Αλφειού, ενώ η περιοχή της Τριφυλίας, στα νότια του ποταμού, εξακολουθεί για μεγάλα διαστήματα να παραμένει υπό την επίδραση της  Σπάρτης.

Την πολιτική δομή της οργάνωσης του ιερού, κυρίως κατά τη μεταβατική περίοδο από την υστεροαρχαϊκή προς την πρώϊμη κλασική εποχή, πιστοποιεί ένα ιδιαίτερο οικοδόμημα που αποτελείται από δύο δίδυμα κτήρια με αψιδωτή απόληξη και τα οποία αποτελούν σαφή αναφορά στην αρχαιότητα του χώρου. Στο δίδυμο αυτό κτήριο αναγνωρίζεται το Βουλευτήριο, στο οποίο αποδίδονται διαφορετικές αρμοδιότητες που σχετίζονται με την οργάνωση του ιερού και των αγώνων, την ανίδρυση τιμητικών και άλλων αναθημάτων κ.ο.κ. Δεν είναι πάντως τυχαίο ότι η κατασκευή του νεώτερου των δύο που είναι και το βορειότερο οικοδόμημα, συμπίπτει χρονικά με τον συνοικισμό της Ήλιδας και την προφανή επιβολή της κυριαρχίας της στο ιερό.

Κατά το πρώτο τέταρτο του 5ου αι., με την παρουσία των Ηλείων συντελούνται στο ιερό σημαντικές αλλαγές που αλλάζουν εντελώς την εικόνα του. Ανοικοδομείται ο μεγάλος δωρικός ναός του Δία στο κέντρο του ιερού που σύμφωνα με τον Παυσανία οφείλεται στον, κατά τα άλλα παντελώς άγνωστο, Ηλείο αρχιτέκτονα Λίβωνα. Ο ναός εντυπωσιάζει με τις αναλογίες, με την εξαιρετικά επιμελημένη κατασκευή του αλλά πάνω από όλα με τον εντυπωσιακό γλυπτό του διάκοσμο, τόσο όσον αφορά τα αετώματα όπου εικονίζονται η αρματοδρομία μεταξύ του Πέλοπα και του μυθικού βασιλιά της Ήλιδας Οινομάου στο ανατολικό και η θεσσαλική κενταυρομαχία στο δυτικό, όσο και στις μετόπες με τους δώδεκα άθλους του Ηρακλή, μυθικού ιδρυτή της Ολυμπίας. Τα γλυπτά, έργα του λεγόμενου Αυστηρού Ρυθμού, είναι κατασκευασμένα, όπως άλλωστε και η στέγη του κτηρίου, από το ακριβό παριανό μάρμαρο. Το τεράστιο κόστος αυτής της κατασκευής αποτελεί ένα ζήτημα, το οποίο εξακολουθεί να απασχολεί την έρευνα. Δεν είναι σίγουρα τυχαίο ότι την ίδια εποχή τοποθετούνται, πιθανότατα στο ιερό, οι πρώτες κοπές των εντυπωσιακών αργυρών στατήρων με σύμβολα που συνδέονται αποκλειστικά με τη λατρεία του Δία, δηλαδή τη Νίκη, τον αετό και τον κεραυνό, αλλά και κάποιες φορές και με τη μορφή του θεού. Αργότερα, στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι., έρχεται να προστεθεί και μια άλλη σειρά στατήρων που εικονίζει την μορφή της Ήρας.

Την εποχή αυτή, η συνήθεια να αφιερώνονται όπλα στο ιερό εγκαταλείπεται σταδιακά όπως και η ανάθεση Θησαυρών. Τη θέση τους παίρνουν πλέον τα μνημειακά, συχνά πολυπρόσωπα, αναθήματα, που άρχισαν να ανιδρύονται ήδη κατά το τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα και ήταν κατασκευασμένα από χαλκό ή μάρμαρο. Δυστυχώς, λίγα από αυτά διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας. Ωστόσο, οι πολυάριθμες βάσεις τους και οι περιγραφές του Παυσανία αποτελούν τεκμήριο για το μέγεθος της απώλειας. Σε αντίθεση με την αρχαϊκή εποχή, η οποία διατηρήθηκε μέσω των ευρημάτων που  αποτέθηκαν στα πολυάριθμα πηγάδια κατά μήκος του Σταδίου, τα αναθήματα των μεταγενέστερων εποχών, που ήταν σε μεγάλο βαθμό χάλκινα, διερπάγησαν ή καταστράφηκαν.

Το χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα του ναού, ένα από τα επτά θαύματα της αρχαιότητας, έργο του Αθηναίου γλύπτη Φειδία, τοποθετήθηκε περίπου 25 χρόνια αργότερα στον σηκό του αφού είχε κατασκευασθεί με μια περίπλοκη τεχνική στο εργαστήριο, το οποίο ανοικοδομήθηκε σε άμεση γειτνίαση αλλά έξω από τον περίβολο του ιερού, στα δυτικά του ναού.

Kεντρικό ακρωτήριο του ναού ήταν ένας επιχρυσωμένος τρίποδας, στα πλάγια ήταν τοποθετημένη από μία επίσης επιχρυσωμένη Νίκη, όπως μας ενημερώνει η επιγραφή στον τριγωνικό πεσσό, που βρέθηκε ανατολικά της πρόσοψης του ναού και έφερε τη  περίφημη μορφή της Νίκης, χαρακτηριστικό έργο του Πλούσιου Ρυθμού, που φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Παιώνιο με προέλευση από τη Μένδη της Χαλκιδικής. Τύχη αγαθή έχει διατηρήσει σε μεγάλο βαθμό το έργο αυτό του μεγάλου γλύπτη, που είναι επίσης κατασκευασμένο από παριανό μάρμαρο.

Ο τρίτος και τελευταίος ναός που κτίσθηκε περίπου στο 400 π.Χ. είναι το Μητρώο, ναός αφιερωμένος στη Μητέρα των Θεών, που όμως είναι πολύ μικρότερος από τους δύο προηγούμενους. Το λατρευτικό σκηνικό στο ιερό αλλάζει σταδιακά αυτή την εποχή και αυτό οφείλεται στις αλλαγές που σημειώνονται κατά τη διάρκεια του τετάρτου αιώνα, κατά τον οποίο η τέλεση της λατρείας και οι αγώνες που έως τότε αποτελούσαν μια ενότητα, αποσυνδέονται κατ’ αρχάς από τοπογραφική άποψη με την κατασκευή της στοάς της Ηχούς, στο ανατολικό πέρας της Άλτης. Ο συμβολικός χαρακτήρας αυτής της αλλαγής διαφαίνεται όμως κυρίως λόγω της διόγκωσης της σημασίας των αγώνων, σε συνδυασμό με την αύξηση των εγκαταστάσεων που σχετίζονται μαζί τους. Έτσι, μετά την ανέγερση της Παλαίστρας, ακολουθούν αργότερα το Γυμνάσιο και άλλα σχετικά οικοδομήματα.

Το κυριότερο και πρωϊμότερο οικοδόμημα, που αποτελεί ορόσημο για τη νέα αυτή εποχή, είναι το μεγάλο τετράγωνο κτήριο, που οικοδομήθηκε εκτός του τεμένους, στα νοτιοδυτικά του τελευταίου, αλλά σε άμεση γειτνίαση με αυτό. Πρόκειται για το λεγόμενο Λεωνίδαιο, που ονομάσθηκε σύμφωνα με τον χορηγό του, κάποιον Λεωνίδα από τη Νάξο. Με ένα κεντρικό περιστύλιο, γύρω από το οποίο συντάσσονται ξενώνες για τους αθλητές, το εντυπωσιακό αυτό οικοδόμημα παρέμεινε σε χρήση ακόμα και μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο, οπότε και συντελέσθηκαν κάποιες σημαντικές τροποποιήσεις.

Το στοιχείο, ωστόσο, που αντανακλά ανάγλυφα τις αλλαγές που συντελούνται στο πολιτικό σκηνικό από τον τέταρτο αιώνα και μετά και το οποίο άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του και στο ιερό του Δία, είναι η εμφάνιση, για πρώτη φορά στον χώρο του ιερού, μνημείων που σχετίζονται με την πολιτική προπαγάνδα. Η παλαιότερη χωροταξική παρέμβαση αυτού του τύπου οφείλεται στον βασιλά Φίλιππο Β’, ο οποίος, ως ο πρώτος Μακεδόνας που συμμετείχε στους ολυμπιακούς αγώνες, θέλησε να αφιερώσει στο ιερό ένα κυκλικό πολυτελές οικοδόμημα. Όμως, λόγω του ξαφνικού θανάτου του, δεν στάθηκε δυνατόν να το ολοκληρώσει ο ίδιος, κάτι που έμελλε να πράξει ο γιός του, Αλέξανδρος Γ’. Αυτό συμπεραίνεται από το γεγονός ότι, όπως γνωρίζουμε από τον Παυσανία, στο εσωτερικό του τοποθετήθηκαν χρυσελεφάντινα αγάλματα των μελών της οικογενείας του, δηλαδή των γονέων του Φιλίππου και Ολυμπιάδας και των προγόνων τους Αμύντα και Ευρυδίκης, έργα του γλύπτη Λεωχάρη.

Αυτή η νέα αντίληψη της Άλτεως ως χώρου προσωπικής προβολής των ηγεμόνων της ελληνιστικής περιόδου, επρόκειτο βέβαια να έχει συνέχεια και στους επόμενους αιώνες. Ένα από τα λιγοστά διατηρημένα εν μέρει, μνημεία είναι και το λεγόμενο ανάθημα των Πτολεμαίων, που αποτελούνταν από δύο ιδιαίτερα ψηλούς ιωνικούς κίονες, τοποθετημένους σε απόσταση μεταξύ τους πάνω σε επιμήκη βάση και οι οποίοι έφεραν επάνω τις μορφές του Πτολεμαίου Β’ του Φιλαδέλφου (284 – 246 π.Χ.) και της ετεροθαλούς αδελφής του, Αρσινόης. Πρόκειται για το ανάθημα του ναυάρχου Καλλικράτη προς τιμή του βασιλικού ζεύγους.

Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο το ιερό συρρικνώνεται, διερύνονται όμως οι διάφορες εγκαταστάσεις, οι οποίες εξυπηρετούν ακόμη μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών, όπως συμπεραίνεται από την αύξηση των λουτρικών εγκαταστάσεων και άλλων οικοδομημάτων που σχετίζονται με την διαμονή και ενδιαίτηση επισκεπτών και αθλητών. Σημαντική αλλαγή συντελείται κατά τον 1ο αι. μ.Χ. όταν το Μητρώο μετατράπηκε σε κτήριο αφιερωμένο στην αυτοκρατορική λατρεία.

Αναμφίβολα όμως, το πιο εντυπωσιακό οικοδόμημα των ρωμαϊκών χρόνων αποτελεί το Νυμφαίο, που ανεγέρθηκε από τον περίφημο Ηρώδη τον Αττικό και αφιερώθηκε στην σύζυγό του Ρήγιλλα, η οποία αναφέρεται ως ιέρεια της Δήμητρας. Πρόκειται για ένα πολυτελές διώροφο οικοδόμημα επενδεδυμένο με μάρμαρο, στις κόγχες του οποίου προβάλλονταν μαρμάρινα αγάλματα που απεικόνιζαν τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογενείας στο ένα επίπεδο και τα μέλη της οικογενείας του ιδίου του Ηρώδη στο δεύτερο. Και στους δύο ορόφους ως κεντρική μορφή δέσποζε η μορφή του Δία.

Η σταδιακή  παρακμή του ιερού, η οποία επιτάθηκε τον 3ο αι. μ.Χ. υπό τον φόβο της έλευσης του βαρβαρικού φύλου των Ερούλων, δεν απετέλεσε εμπόδιο για τη συνέχιση των ολυμπιακών αγώνων. Μια μεγάλη χάλκινη επιγραφή που βρέθηκε πριν μερικά χρόνια στο χώρο των νοτιοδυτικών θερμών, οι οποίες χρησίμευαν και ως χώρος συγκέντρωσης των αθλητών, βεβαιώνει την τέλεσή τους μέχρι τουλάχιστον τον  ύστερο 4ο μεταχριστιανικό αιώνα, μέχρις ότου το διάταγμα του Θεοδοσίου Ι’ του 393 μ.Χ. απαγορεύσει πλέον οριστικά την τέλεση της ειδωλολατρικής λατρείας. Όμως, και οι πρώϊμοι χριστιανοί κάνουν αισθητή την παρουσία τους στο ιερό με την ανοικοδόμηση τον 5ο αι. μ.Χ., ακριβώς στο σημείο όπου κάποτε βρισκόταν το εργαστήριο του Φειδία, μιας εξαιρετικής Βασιλικής.

Κατά τον 6ο αι. μ.Χ., ένας μεγάλος σεισμός καθώς και αλλεπάλληλες πλημμύρες του Αλφειού, συνεχίζουν το καταστροφικό τους έργο και το αρχαίο ιερό καλύπτεται από τη λάσπη και την άμμο, περνώντας για πολλούς αιώνες στη λήθη μέχρι να αρχίσει η αναζήτησή του από τους περιηγητές, όπως περιγράφηκε στην αρχή.

Η΄.  Αναστηλωτικό έργο

Είναι αυτονόητο ότι τα οικοδομήματα που αναφέρθηκαν στη σύντομη περιήγηση, λόγω της φθοράς που είχαν υποστεί από τον χρόνο, έχρηζαν και ιδιαίτερης φροντίδας. Έτσι, στην όλη πορεία των ανασκαφών και πάντοτε υπό την επίβλεψη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, πραγματοποιήθηκαν κατά καιρούς αναστηλώσεις σε διάφορα κτίρια του ιερού. Εκτός από την αναστήλωση κιόνων του Ηραίου, της Παλαίστρας και άλλων κτισμάτων, που πραγματοποιήθηκαν ήδη την δεκαετία του ’60, τα τελευταία χρόνια έχουν ολοκληρωθεί μια σειρά από σημαντικές επεμβάσεις, που έχουν αλλάξει κατά πολύ την εικόνα του ιερού, δίνοντας την απαραίτητη τρίτη διάσταση σε διάφορα κτήρια, που μέχρι πρόσφατα δεν ήταν κατανοητά στον απλό επισκέπτη. Κατά πρώτον λόγο θα πρέπει αναφερθεί η αναστήλωση ενός κίονα του ναού του Διός, που πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία

των ολυμπιακών αγώνων του 2004, ενώ λίγο αργότερα ολοκληρώθηκε η αναστήλωση τμήματος του κρηπιδώματος και ορισμένοι κίονες του Φιλιππείου και -πολύ πρόσφατα- ο ένας κίονας από το ανάθημα των Πτολεμαίων.

Στις γνώσεις μας των τελευταίων ετών έχουν συμβάλει και οι έρευνες της Αρχαιολογικής Yπηρεσίας, τόσο στην προέκταση του Γυμνασίου όσο και σε άλλα, άγνωστα μέχρι πρότινος, ιερά στην ευρύτερη περιοχή. ‘Ομως, πέρα από τη σημαντική τους προσφορά στην έρευνα της Αρχαιότητας, οι ανασκαφές της Αρχαίας Ολυμπίας, όπως προσπάθησα να τονίσω στη σύντομη αυτή παρουσίαση, αποτελούν μια σημαντική περίπτωση μελέτης όχι μόνο για την πορεία της  αρχαιολογικής έρευνας αλλά και για την εξέλιξη του ίδιου του ελληνικού κράτους. Παρακολουθώντας την περιπετειώδη διαδρομή που διήνυσε η ανασκαφή αυτή μέχρι να γίνει πραγματικότητα, τα διάφορα εμπόδια που συνάντησε στην πορεία της και τα οποία συνδέονται με τις ιστορικές συγκυρίες, συνειδητοποιεί κανείς ακόμα μια φορά τη στενή σχέση μεταξύ της Αρχαιολογίας και της Πολιτικής. Στο πλαίσιο αυτό ίσως δεν αποτελεί υπερβολή η άποψη που εξέφρασε πρόσφατα σε ένα βιβλίο του ο Ε. Papi, νυν διευθυντής της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, στο πλαίσιο μιάς γενικότερης θεώρησης της ιστορικής πορείας που οδήγησε, μέσα από εθνικούς ανταγωνισμούς, στην πραγματοποίηση ορισμένων μεγάλων ανασκαφών, σύμφωνα με την οποία: «H Αρχαιολογία αποτελεί την συνέχεια του πολέμου με διαφορετικά μέσα».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

A. Boetticher, Olympia. Das Fest und seine Stätte (Βερολίνο, 1886).
E. Curtius – Fr. Adler (Επιμ.), Οlympia, die Ergebnisse der vom Deutschen Reich veranstalteten Ausgrabungen τόμοι I-V (1890-1897).
H.-V. Herrmann, Olympia. Heiligtum und Wettkampfstätte (Μόναχο, 1972).
Th. Kalpaxis, “Die Vorgeschichte und die Nachwirkungen des Olympia-Vertrags” στο: H. Kyrieleis (επιμ.), Olympia 1875 – 2000. 125 Jahre Deutsche Ausgrabungen. Internationales Symposion, Berlin 9.-11.11.2000 (Mainz am Rhein, 2002) 19-30.
L. Klinkhammer, “Grossgrabung und große Politik. Der Olympia-Vertrag als Epochenwende“ στο: H. Kyrieleis (επιμ.), Olympia 1875 – 2000. 125 Jahre Deutsche Ausgrabungen. Internationales Symposion, Berlin 9.-11.11.2000 (Mainz am Rhein, 2002) 31-43.
Ε. Κόκκου, Η μέριμνα για τις αρχαιότητες στην Ελλάδα και τα πρώτα μουσεία (Αθήνα, 1977).
H. Kyrieleis, Olympia. Archäologie eines Heiligtums (Darmstadt, 2011).
Β. Λεονάρδος, Η Ολυμπία (Αθήνα, 1901).
A. Mallwitz, Olympia und seine Bauten (Μόναχο, 1972).
S. L. Marchand, Down from Olympus. Archaeology and Philhellenism in Germany 1750-1970 (Princeton University Press, Princeton/New Jersey 1996).
A. Moustaka, “The German and Greek Excavations” στο: A. Amendt-Chr. Wacker-St. Wassong (Eds.), Olympics. Past & Present (München, 2013) 93 – 100.
Θ. Ν. Μποχώτης, Ελέγχοντας τον τόπο του παρελθόντος. Η γερμανοεληνική σχέση εξουσίας στις ανασκαφές της Ολυμπίας 1869-1882 (Ηράκλειο 2015).
Δ. Γ. Παπαγεωργίου, Ολυμπία και Ολυμπιακοί αγώνες (Αθήνα, 1890) φωτομηχανική έκδοση Εκδ. Καπόν 2013 (με πρόθεμα της Α. Μουστάκα).
Ε. Papi, Pietre dello scandalo (Roma 2017) 123.
A. Schnapp, “The Forgetting and Rediscovery of Olympia from the Beginningst to the Expédition de Morée” στο: A. Amendt-Chr. Wacker – St. Wassong (Eds.), Olympics. Past & Present (Munich-London-New York 2013) 85-92.
J. S. Stanhope, Olympia or Topography Illustrative of the actual state of the plain of Olympia and the ruins of the city of Elis (London, 1824).
P. Themelis, Die Brüder A. und K. Dimitriadis,“ Kommissare der Ausgrabungen in Olympia (1875-1887)” στο: W.-D. Heilmeyer et alii, Mythos Olympia. Kult und Spiele (Μόναχο, 2012) 188-189.
Γ. Εμμ. Χατζή, Το αρχαιολογικό Μουσείο της Ολυμπίας (Αθήνα, 2002)

cognoscoteam.gr